همان گونه که بعد از فوت اشخاص حقیقی، ورثه و یا قائم مقام قانونی آن ها نسبت به پرداخت دیون، وصول مطالبات و تقسیم دارایی اقدام می نمایند، در اشخاص حقوقی از جمله شرکت های تجاری نیز پس از انحلال و یا ورشکستگی انجام اقداماتی لازم است که مقررات آن در قانون تجارت پیش بینی شده است.
تصفیه شرکت های سهامی عام و خاص، مطابق مقررات لایحه قانونی مصوب اسفند ماه سال 1347 شمسی و تصفیه سایر شرکت ها در چارچوب قانون تجارت، انجام می شود.
1- تعریف :
تصفیه به معنی تعیین بدهی ها و مطالبات و به دنبال آن دریافت مطالبات و پرداخت دیون می باشد. بنابراین تصفیه امور شرکت در حال ورشکستگی، جمع آوری مطالبات و دارایی ها و تقسیم آن بین طلبکاران و تصفیه در حالت انحلال، عبارتست از : خاتمه دادن به کارهای جاری، اجرای تعهدات ، وصول مطالبات و نقسیم دارایی شرکت.
2- اجرای تصفیه :
هنگامیکه شرکت تجاری به عللی منحل می شود، هر چند این امر موجب تضعیف شخصیت حقوقی آن می گردد اما باعث از بین رفتن آن نمی شود و از طرف دیگر چون شرکت در زمان فعالیت مجاز به انجام فعالیت های مربوط به موضوع خود بوده، احتمالاَ اقداماتی را انجام داده و یا قراردادهایی را منعقد نموده که هنوز خاتمه نیافته و نیز ممکن است دارای دیون و تعهداتی بوده و یا مطالباتی از اشخاص داشته باشد و نهایتاَ مالک دارایی و اموال مشخصی است که باید وضع آن مشخص و سهم طلبکاران و شرکاء معین گردد. بنابراین امر تصفیه ضروری است که می بایست پس از انحلال شروع شود.
3- تعیین مدیر تصفیه :
چون برای انجام امور مربوط به تصفیه، لازم است شخص با هیئتی به عنوان متصدی، مسئول و یا مدیر تصفیه تعیین شود، چنانچه این موضوع در اساسنامه شرکت پیش بینی شده باشد، متصدی تصفیه به شرط عدم مغایرت ترتیبات اساسنامه با قانون، انتخاب خواهد شد. در غیر این صورت ، برابر مقررات قانون تجارت به شرح ذیل اقدام می شود :
الف ) در شرکت های تضامنی، نسبی ، مختلط سهامی و غیرسهامی ، امر تصفیه با مدیر یا مدیران شرکت است . مگر آنکه شرکاء ضامن ، اشخاص دیگری را از بین خود یا خارج از شرکت برای تصفیه تعیین نماید.
ب) در شرکت های سهامی و شرکت های بامسئولیت محدود و شرکت های تعاونی امر تصفیه به عهده مدیران شرکت است.مگر اینکه اساسنامه یا اکثریت مجمع عمومی شرکت ترتیب دیگری را مقرر داشته باشد.
بناراین و ضمن اشاره به این نکته که منظور از ” مدیر یا مدیران شرکت ” آخرین مدیر یا مدیرانی می باشند که انحلال شرکت در زمان مسئولیت آن ها انجام شده باشد، متذکر می گردد که قانون تجارت ، ترتیب تعیین متصدی تصفیه را در همه شرکت های هفتگانه تعیین کرده که می بایست برابر آن عمل شود.
ضمناَ باید توجه داشت که اعلان انحلال و تعیین متصدی و یا هیئت تصفیه از اموری است که می بایست در موارد اختیاری با تنظیم صورتجلسه رسمی و در موارد اجباری ( حکم دادگاه ) با اعلام مراتب به اداره ثبت شرکت ها و درج آگهی توسط اداره مذکور در روزنامه رسمی و روزنامه کثیرالانتشار جهت اطلاع اشخاص ذینفع ، صورت پذیرد. که در این صورت ممکن است متصدی تصفیه همان مدیران سابق و محل تصفیه هم مرکز شرکت باشد که با ضرورت آگهی انحلال ، ذکر اسامی الزامی نیست ولی چنانچه متصدیان تصفیه از خارج شرکت انتخاب شوند، می بایست اسامی آنان در آگهی ذکر شود.
نکته دیگر اینکه ، قانون تجارت برای نظارت بر امر تصفیه ، در همه شرکت ها پیش بینی ناظر یا بازرس را ننموده و تنها در شرکت های مختلط سهامی و غیرسهامی، شرکاء غیر ضامن حق دارند که یک یا چند نفر را برای نظارت در امر تصفیه تعیین نمایند.
4- اختیارات مدیر تصفیه :
متصدی، مسئول ، مدیر یا هیئت تصفیه برای انجام وظایف خود، دارای اختیاراتی هستند که عبارتند از :
_ در مواردیکه شخصا قادر به انجام امور می باشند، مجاز به انجام آن می باشند ، در غیراین صورت لازم است کارها توسط افراد دیگر که واجد شرایط می باشند انجام شود.
_ مجاز به اقامه دعوی یا دفاع از دعاوی مطروحه شخصا و یا توسط وکیل می باشند.
_ قادر به خاتمه دادن امور از طریق اصلاح و داوری می باشند.
اما این اختیار در شرکت های تضامنی، نسبی و مختلط می بایست از طرف شرکاء ضامن و در شرکت های سهامی ، با مسئولیت محدود و تعاونی از طریق درج در اساسنامه یا توسط مجمع عمومی تفویض شده باشد.
متقابلاَ متصدیان تصفیه نیز وظایفی را بر عهده دارند که رئوس آن به شرح ذیل است :
الف ) اداره امور شرکت
ب) خاتمه دادن به کارهای جاری
ج) انجام تعهدات
د) وصول مطالبات
ه) تقسیم دارایی بین طلبکاران
و) تعیین میزان نفع و ضرر شرکاء
ز) نگهداری دفاتر برای مدت 10 سال
تاریخ پایان تصفیه می بایست با تهیه گزارش کامل و جامع از طرف متصدی یا متصدیان تصفیه برای آگاهی عموم اعلام شود و اهمیت این امر در آنست که در شرکت هایی که دارای ضامن هستند ، چنانچه دارایی ها و اموال شرکت تکافوی طلب بستانکاران را ننماید، طلبکاران بتوانند با مراجعه به آن ها مطالبات خود را وصول نمایند.