انحلال به معنی از بین رفتن یک مؤسسه رسمی ( مانند مجلس شورا) یا غیر رسمی (مانند انحلال شرکت تجاری) به کار می رود. از معنی لغوی خود « برچیده شدن »، « تعطیل شدن » می باشد.
انحلال شرکت با بطلان عقد همچنین با فسخ و تفاسخ متفاوت می باشد، هرعقد که واجد شرایط ماهوی یا تشریفاتی مقرره نباشد باطل است، بالنتیجه آثاری برآن عقد مقررنخواهد بود.هرگاه در انجام عقدی یک قاعده قانونی رعایت نشود ضمانت اجرای این تخلف بطلان و عدم تأثیر آن عقد است. به موجب ماده 270 لایحه اصلاحی قانون تجارت، هرگاه مقررات قانونی در مورد تشکیل شرکت سهامی یا عملیات آن یا تصمیماتی که توسط هر یک از ارکان شرکت اتخاذ می گردد رعایت نشود، برحسب مورد بنا به درخواست هر ذی نفع بطلان شرکت یا عملیات یا تصمیمات مذکور به حکم دادگاه اعلام خواهد شد. لیکن مؤسسین و مدیران و بازرسان و صاحبان یک سهام شرکت نمی توانند در مقابل اشخاص ثالث به این بطلان استناد نمایند. بطلان شرکت مانند انحلال موجب محو کردن اوضاع حقوقی حاصله از عقد شرکت می گردد.
* تفاوت اساسی انحلال شرکت با بطلان شرکت در این می باشد که در انحلال اصل ( ایجاد شرکت) معتبر است. اما در صورت بطلان شرکت ایجاد شرکت از اساس نامعتبر می باشد.
* هم چنین فسخ شرکت نیز با انحلال شرکت متفاوت می باشد، ماهیت فسخ ازاله یک طرفه تعهد و اثرات ناشی از آن بنا به جواز قانونی با حکم دادگاه است یا به عبارت ساده تر برهم زدن تعهدی در عقود لازم بر مبنای اختیار قانونی وعلت آن و ایقاع است، یعنی علت آن قانون است نه رضایت طرف دیگر و بر مبنای اراده یکطرف با تمسک به قانون با حکم دادگاه اعمال می گردد.
• چگونگی انحلال شرکت های تجارتی :
انحلال شرکت به طور کلی از چند طریق صورت می پذیرد؛ یا توسط تصمیم گیرنده شرکت تجاری می باشد و یا از طریق مراجع ذی صلاح قضایی و یا صدور حکم ورشکستگی و هم چنین دستگاه متولی مربوطه در شرکت های تعاونی و یا شعب و نمایندگی خارجی انجام می پذیرد.
کیفیت مربوط به انحلال و مقام تصمیم گیرنده در انواع شرکت های تجارتی و حد نصاب آن متفاوت می باشد. که در اغلب شرکت های تجارتی انحلال شرکت با اکثریت لازم در مجمع عمومی فوق العاده صورت می پذیرد.
• موارد انحلال در شرکت های تعاونی :
” شرکت تعاونی : یک شرکت تعاونی یک انجمن ثبت شده مستقل و وظیفه مند متشکل از افراد است با یک پیوستگی معمول از علایق، که به طور داوطلبانه با یکدیگر برای رسیدن به نیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خود واستفاده از مشارکت مساوی از سرمایه مورد نیاز مشتری شدن محصولات و خدماتشان و پذیرش سهم منصفانه ای از ریسک و منافعی که بر اساس اصول پذیرفته شده بین المللی متقبل شده اند، متحد شده اند. ”
شرکت های تعاونی به موجب قوانین و مقررات خاص مربوط به بخش تعاونی از جمله مواد 54 الی 56 انحلال شرکت تعاونی به شرح ذیل می باشد.
شرکت ها و اتحادیه های تعاونی در موارد زیر منحل می شوند:
_ تصمیم مجمع عمومی فوق العاده
_ کاهش تعداد اعضاء از حد نصاب مقرر در صورتی که حداکثر ظرف مدت 3 ماه تعداد اعضاء به نصاب مقرر نرسیده باشد.
_ انقضای مدت تعیین شده در اساسنامه مربوط در صورتی که در اساسنامه مدت تعیین شده باشد و مجمع عمومی مدت را تمدید نکرده باشد.
_ توقف فعالیت بیش از یک سال بدون عذر موجه
_ عدم رعایت قوانین و مقررات مربوط پس از 3 بار اخطار کتبی در سال به وسیله وزارت تعاون بر طبق آیین نامه مربوط
_ ورشکستگی مطابق قوانین مربوط.
پس از اعلام انحلال و ثبت آن در اداره ثبت محل، تصفیه طبق قانون تجارت صورت می گیرد. در بندهای دوم و چهارم و پنجم وزارت تعاون بلافاصله براساس آیین نامه مربوط انحلال تعاونی را در اداره ثبت محل اعلام می نماید. اعلام نظر وزارت تعاون در مورد بندهای 4 و 5 در دادگاه صالح قابل شکایت و رسیدگی می باشد؛ کلیه امتیازات و اموالی که از منابع عمومی دولتی و بانک ها در اختیار تعاونی قرار گرفته با انحلال آن باید مسترد شود. مسئولیت اعضاء هر تعاونی در این مورد تضامنی است.
در صورتی که مجمع عمومی فوق العاده یا وزارت تعاون رأی به انحلال تعاونی بدهد، ظرف یک ماه سه نفر جهت تصفیه امور تعاون انتخاب و به اداره ثبت محل معرفی خواهند شد تا برطبق قانون و آیین نامه مربوط نسبت به تصفیه امور تعاونی اقدام نمایند. در صورتی که هر تعاونی منحل گردد، قبل از انحلال باید به تعهداتی که در برابر اخذ سرمایه و اموال و امتیازات از منابع عمومی و دولتی و بانک ها و شهرداری سپرده است، عمل نماید.
با توجه به مباجث مذکور، انحلال شرکت های تعاونی علاوه بر مجمع عمومی فوق العاده در اجرای مواد 54 و 55 قانون بخش تعاون، توسط ادارات تعاون و با رعایت مقررات امکان پذیر می باشد؛ انتخاب هیأت تصفیه ممکن است بعد از انحلال (در رعایت ماده 55 قانون تعاون ) صورت پذیرد. نیازی به اعلام همزمان انحلال شرکت تعاونی با انتخاب مدیران تصفیه نمی باشد؛ انحلال شرکت های تعاونی اعتبار فاقد مجوز از بانک مرکزی نیاز به اخذ مجوز از مرجع مذکور نداشته و مجوز وزارت تعاون جهت انحلال کفایت می نماید. اما شرکت های تعاونی اعتبار که دارای مجوز از بانک مرکزی می باشند انحلال آنها نیز نیازبه اخذ مجوز از بانک مرکزی و تعاون دارد.
در انحلال شرکت مدیران تصفیه باید اموال و دفاتر و اوراق و اسناد مربوط به شرکت را تحویل گرفته بلافاصله امر تصفیه شرکت را عهده دار شوند. اما این امر در شرکت های تعاونی به صورت همزمان الزامی الزامی نیست زیرا به موجب ماده 55 قانون بخش تعاونی اقتصاد، در صورتی که مجمع عمومی فوق العاده یا وزارت تعاون رأی به انحلال تعاونی بدهد، ظرف 1 ماه 3 نفر جهت تصفیه امور تعاون انتخاب و به اداره ثبت محل معرفی خواهند شد تا برطبق قانون و آیین نامه مربوط نسبت به تصفیه امور تعاونی اقدام نمایند.
• موارد انحلال در شرکت های سهامی :
” شرکت سهامی شرکتی است که برای انجام امور تجاری تشکیل می شود و سرمایه آن متشکل از سهام هم ارزش یا تعداد یکسان است. شرکت های سهامی به دو نوع سهامی خاص و سهامی عام تقسیم می شوند که مهمترین تفاوت این دو در این است که سهام شرکت های سهامی عام در تالار بورس قابل معامله است.”
در شرکت های سهامی، به موجب ماده 199 لایحه اصلاحی قانون تجارت، موارد انحلال به شرح ذیل است :
1. وقتی که شرکت موضوعی را که برای آن تشکیل شده است انجام داده یا انجام آن غیر ممکن باشد.
2. در صورتی که شرکت برای مدت معین تشکیل گردیده و آن مدت منقضی شده باشد مگر این که مدت قبل از انقضاء تمدید شده باشد.
3. در هر موقع که مجمع عمومی فوق العاده صاحبان سهام به هر علتی رأی به انحلال شرکت بدهد.
4. در صورت صدور حکم قطعی دادگاه.
5. در صورت ورشکستگی.
* انحلال شرکت در صورت ورشکستگی، تابع مقررات مربوط به ورشکستگی است. البته از آنجا که انحلال شرکت تجارتی با مباحث امور ورشکستگی از طریق دادگاه، می تواند نوعی علت و معلول وعموم خصوص من وجه در انحلال تلقی گردد و هر ورشکستگی ممکن است منجر به انحلال نگردد و پس از اعلام ورشکستگی امکان بازگشت امتیاز و فعالیت شخص حقوقی تاجر وجود دارد؛ لذا هر چند که مدیر تصفیه و سایر اقدامات مشابه از سوی دادگاه به مرجع ثبتی اعلام می گردد و از طرفی روند گفته شده ماده 199 لایحه اصلاحی قانون تجارت ورشکستگی را جزء اعداد انحلال محسوب نموده است که این امر اینگونه متبادر می گردد که صرف ورشکستگی موجب انحلال می گردد لکن چنین برداشتی با ابهام حقوقی مواجه می باشد.علیهذا در رابطه با نحوه اجرای احکام دادگاه ها مبنی بر صدور حکم ورشکستگی و اقدام ثبتی نزد مرجع ثبت شرکت ها مبنی بر انحلال یا صرف اعلام ورشکستگی بدون اعلام انحلال اختلاف نظر وجود دارد.
* به موجب ماده 201 قانون مذکور در موارد زیر هر ذی نفع می تواند انحلال شرکت سهامی را از دادگاه بخواهد :
_ در صورتی که تا یک سال پس از به ثبت رسیدن شرکت هیچ اقدامی جهت انجام موضوع آن صورت نگرفته باشد و نیز در صورتی که فعالیت های شرکت در مدت بیش از یکسال متوقف شده باشد.
_ چنانچه مجمع عمومی سالانه برای رسیدگی به حساب های هر یک از سال های مالی تا 10 ماه از تاریخی که اساسنامه معین کرده است تشکیل نشده باشد.
_ در صورتی که سمت تمام یا بعضی از اعضای هیأت مدیره و هم چنین سمت مدیرعامل شرکت طی مدتی زاید بر 6 ماه بلاتصدی مانده باشد.
_ در مورد بندهای یک و دو ماده 199 لایحه اصلاحی قانون تجارت در صورتی که مجمع عمومی فوق العاده صاحبان سهام جهت اعلام انحلال شرکت تشکیل نشود و یا رأی به انحلال شرکت ندهد.
• ثبت انحلال شرکت :
به موجب ماده 209 قانون مذکور، تصمیم راجع به انحلال و اسامی مدیر یا مدیران تصفیه و نشانی آن ها با رعایت ماده 207 این قانون باید ظرف پنج روز از طرف مدیران تصفیه به مرجع ثبت شرکت ها اعلام شود تا پس از ثبت برای اطلاع عموم در روزنامه رسمی و روزنامه کثیرالانتشاری که اطلاعیه ها و آگهی های مربوط به شرکت در آن نشر می گردد، آگهی شود. در مدت تصفیه منظور از روزنامه کثیرالانتشار، روزنامه کثیر الانتشاری است که توسط آخرین مجمع عمومی عادی قبل از انحلال تعیین شده است.
* پس از انحلال نیازی نمی باشد در هر سال، شرکت منحله، روزنامه کثیرالانتشار را انتخاب نماید؛ لذا روزنامه کثیر الانتشاری شرکت روزنامه ی است که توسط آخرین مجمع عمومی عادی قبل از انحلال تعیین شده است.
با توجه به ثبت الکترونیکی و یا ارسال مدارک ثبتی، محاسبه مواعد مندرج در ماده 209 لایحه اصلاحی قانون تجارت مبنی بر تاریخ تشکیل جلسه و مهلت ارائه صورتجلسه از تاریخ تشکیل جلسه (تاریخ ذکر شده در صورتجلسه) تا ارائه آن به مرجع ثبت شرکت ها که پنج روز می باشد، با تأمل و مساعدت بیشتری می بایستی از سوی مراجع ثبتی صورت پذیرد. که ممکن است در انواع شرکت های سهامی امضاء مستندات و یا صورتجلسات با تأخیر صورت پذیرد. در ثبت الکترونیکی نیز معیار زمان ثبت، اولین پذیرش الکترونیکی به نظر ملاک عمل می باشد نه زمان ارسال و یا وصول مدارک توسط ثبت شرکت ها.
در انحلال شرکت سهامی، مدیران تصفیه باید کلیه اموال و دفاتر و اوراق و اسناد مربوط به شرکت را تحویل گرفته بلافاصله امر تصفیه شرکت را عهده دار شوند؛ که این امر می بایستی در ضمن صورتجلسه مجمع عمومی فوق العاده ای که تصمیم به انحلال نموده و یا طی نامه ای جداگانه اعلام شود و مدیر تصفیه نیز آن را امضاء نمایند.