در مواعد مختلف قانون گذاری در ایران، شرکت های تجارتی به اشکال مختلفی درآمد است. در قوانین اولیه مربوط به شرکت ها، شرکت های سهامی، ضمانتی ونسبی و مختلط در نظر گرفته شده بود که قوانین بعدی تغییراتی در ماهیت انواع شرکت های تجارتی ایجاد گردید؛
صرف نظر از اقسام شرکت که در ماده بیست قانون تجارت بیان گردیده: ( شرکت سهامی، شرکت با مسئولیت محدود، شرکت تضامنی، شرکت مختلط غیر سهامی، شرکت مختلط سهامی، شرکت نسبی و شرکت تعاونی تولید و مصرف) شرکت های تجارتی را می توان بر اساس میزان مسئولیت شرکاء و یا براساس تابعیت شرکت ها و یا موضوع شرکت به اقسام مختلف تقسیم بندی نمود. شرکت های تجارتی براساس شخصیت شرکاء و مسئولیت آن ها به طور کلی به چهار گروه تقسیم می شوند:
1. شرکت های اشخاص
2. شرکت سرمایه ای
3. شرکت های مختلط
4. شرکت دارای ماهیت و شرایط خاص
در ادامه مطلب جهت آشنایی بیشتر، به تشریح جامع هر یک موارد مذکور می پردازیم.
1- شرکت های اشخاص:
در شرکت های اشخاص، شخصیت و اعتبار شرکاء از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد و شرکای شرکت معمولاً اشخاصی هستند که به شخصیت، اعتبار و سرمایه ی یکدیگر آشنای دارند. لذا شرکت شخص شرکت های خانوادگی و فامیلی می باشند؛ شرکت های اشخاص از دو ویژگی برخوردارند : نخست اینکه با وجود مقررات آمره قانون تجارت که حاکم بر آن ها است، عمدتاً از قرارداد شرکاء تبعیت می کنند، دوم اینکه در آنها شخصیت شرکاء اهمیت اساسی دارد و به اصطلاح، قرارداد شرکت قائم به شخص شرکاء می باشد. لذا شخصیت اشخاص از نظر ایجاد شخص حقوقی وانحلال آن با اهمیت می باشد؛ مسئولیت شرکاء در شرکت شخص معمولاً بیش از آورده ی شرکاء می باشند و در انواع شرکت ها بسته به نوع شرکت فوت وضعف پیدا می نماید. از نظر نقل و انتقال شرکاء و یا سهم الشرکه رضایت تمامی شرکاء شرط می باشد.شخص ثالث می تواند برای وصول طلب خود به فرد فرد شرکاء مراجعه کنند و شریک ضامن ملزم به تأدیه طلب شرکت می باشد. شرکت های تضامنی و نسبی از جمله مهم ترین شرکت های اشخاص می باشند؛ برطبق ماده 116 قانون تجارت مصوب 1311 شرکت تضامنی شرکتی است که در تحت اسم مخصوص برای امور تجارتی بین دو یا چند نفر با مسئولیت تضامنی تشکیل می شود. اگر دارایی شرکت برای تأدیه تمام قروض کافی نباشد هریک از شرکاء مسئول پرداخت تمام قروض شرکت است.
از ویژگی های مهم ثبتی در خصوص شرکت های تضامنی این است که در زمان تأسیس شرکت تمام سرمایه شرکت می تواند نقدی و یا غیر نقد باشد. مدیران شرکت می تواند یک نفرو یا چند نفر از میان شرکاء یا از خارج از شرکاء منصوب گردند؛ در شرکت تضامنی هیچ یک از شرکاء نمی توانند سهم خود را به دیگری منتقل کند مگر به رضایت تمام شرکاء.لذا صورتجلسات نقل وانتقال سهم الشرکه می بایستی به امضاء کلیه شرکاء برسد از طرفی معمولاً انتخاب مدیران و یا افزایش سرمایه و سایر تصمیمات در شرکت های تضامنی با وحدت ملاک از میزان مسئولیت ها با رضایت تمامی شرکاء انجام می پذیرد؛ البته در موارد جزیی اساسنامه می تواند برخلاف اجتماع، اکثریتی در نظر بگیرد. همچنین به موجب ماده 135 قانون مذکورهر شرکت تضامنی می تواند با تصویب تمام شرکاء به شرکت سهامی مبدل گردد در این صورت رعایت تمام مقررات راجعه به شرکت سهامی حتمی است.
در خصوص تعریف شرکت نسبی حسب ماده 183 قانون تجارت بیان شده : شرکتی است که برای امور تجارتی در تحت اسم مخصوص بین دو یا چند نفر تشکیل و مسئولیت هر یک از شرکاء به نسبت سرمایه ای است که در شرکت گذاشته. تشریفات مربوط به شرکت های نسبی همانند شرکت های تضامنی می باشد. برابر سوابق، شرکت های نسبی محدودی در ادارات ثبتی به ثبت رسیده است و از لحاظ میزان مسئولیت، بسیار شبیه به شرکت های مدنی می باشد.
شرکت نسبی، شرکت تجارتی است که در حقوق ایران دیده می شود و در حقوق اروپایی اثری از آن نیست.در واقع قواعد حاکم بر این شرکت، تلفیقی است از حقوق مدنی و قواعد حقوق تجارت در مورد شرکت تضامنی و عمده خصوصیت آن این است که درآن مسئولیت شرکاء در قبال اشخاص ثالث به نسبت سهم الشرکه آنهاست.
2- شرکت سرمایه ای :
در این نوع شرکت آورده شرکاء و میزان آن، مهم تر از شخصیت شرکاء و میزان مسئولیت آن ها می باشد و در شرکت های سرمایه ای شرکاء فقط تا میزان سرمایه ای که به شرکت آورده اند مسئول تعهدات شرکت می باشند و میزان مسئولیت آنها تا میزان آورده آن ها می باشد. قابل انتقال بودن سهم یا سهم الشرکه از ویژگی های این شرکت می باشد؛ شخصیت شرکاء تأثیر چندانی در اعتبار شرکت ندارد ومعمولا تصمیم گیری در مورد این گونه شرکت ها با اکثریت شرکاء صورت می گیرد ونقل و انتقال سهام شرکت در برخی موارد می تواند بدون رضایت سایر شرکاء صورت بپذیرد. بارزترین شرکت سرمایه ای، شرکت با مسئولیت محدود، شرکت سهامی عام وشرکت سهامی خاص می باشد.
برطبق ماده 94 قانون تجارت، شرکت با مسئولیت محدود، شرکتی است که بین دو یا چند نفر برای امور تجارتی تشکیل شده و هریک از شرکاء بدون اینکه سرمایه به سهام یا قطعات سهام تقسیم شده باشد فقط تا میزان سرمایه خود در شرکت مسئول قروض و تعهدات شرکت است .
* وفق ماده 94 قانون تجارت،حداقل تعداد شرکاء در شرکت با مسئولیت محدود 2 نفر خواهد بود.
* حداقل سرمایه با توحه به رویه و حداقل مبلغ حق الثبت درشرکت با مسئولیت محدود یک میلیون ریال می باشد.
شرکت سهامی: شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده ومسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی آن ها است. شرکت سهامی شرکت بازرگانی محسوب می شود ولو اینکه موضوع عملیات آن امور بازرگانی نباشد؛ در شرکت سهامی تعداد شرکاء نباید از سه نفر کمتر باشد. شرکت سهامی به دو نوع تقسیم می شود: شرکت هایی که مؤسسین آنها قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می کنند؛ این گونه شرکت ها، شرکت سهامی عام نامیده می شوند.شرکت هایی که تمام سرمایه آن ها در موقع تأسیس منحصرا توسط مؤسسین تأمین گردیده است؛ اینگونه شرکت ها، شرکت سهامی خاص نامیده می شوند.
3- شرکت های مختلط :
در شرکت های مختلط دو دسته شرکت وجود دارند یک دسته از شرکاء که مسئولیتشان محدود به میزان سرمایه و آوردۀ است که به شرکت آورده اند و دسته ی دوم شرکایی می باشند که مسئولیت نامحدود دارند و از محل دارایی شخصی مسئول بدهی های شرکت می باشند. شرکت های مختلط غیر سهامی و شرکت های مختلط سهامی بارزترین این دسته از شرکت های تجارتی می باشند؛ براساس ماده 141 قانون تجارت شرکت مختلط غیر سهامی شرکتی است که برای امور تجارتی در تحت اسم مخصوصی بین یک یا چند نفر شریک ضامن و یا یک یا چند نفر شریک با مسئولیت محدود بدون انتشار سهام تشکیل می شود. شریک ضامن مسئول کلیه قروضی است که ممکن است علاوه بر دارایی شرکت پیدا شود؛ شریک با مسئولیت محدود کسی است که مسئولیت او فقط تا میزان سرمایه ای است که در شرکت گذارده و یا بایستی بگذارد. در اسم شرکت باید عبارت (شرکت مختلط) و لااقل اسم یکی از شرکاء ضامن قید شود.
همچنین مطابق ماده 162 قانون تجارت مصوب 1311، شرکت مختلط سهامی شرکتی است که در تحت اسم مخصوصی بین عده شرکاء سهامی و یک یا چند نفر شریک ضامن تشکیل می شود.
شرکت های مختلط در مستندات ادارات ثبتی دارای سوابق فعالیت نمی باشند و تعداد بسیار محدودی در حدود نیم قرن پیش به ثبت رسیده است که هم اکنون هیچ سوابقی از آن ها مشاهده نمی گردد.
4- شرکت های دارای ماهیت و شرایط خاص :
4-1. شرکت تعاونی : شرکتی است متشکل از اشخاص حقیقی یا حقوقی که به منظور رفع نیازمندی های مشترک و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی اعضاء از طریق خود یاری و کمک متقابل و همکاری آنان موافقت اصولی که در این قانون مصرح (واضح ) است تشکیل می شود؛ شرکت های تعاونی مانند شرکت های تجارتی دارای شخصیت حقوقی و دارایی مستقل از دارایی اعضاء می باشند. در شرکت های تعاونی، وزارت تعاون نقش نظارتی دارد و تشریفات و نحوه ی ثبت صورتجلسات با مجوز وزارت تعاون صورت می پذیرد. البته براساس موضوع فعالیت، شرکت های تعاونی به انواع مختلف تقسیم بندی می گردد که می توان به تعاونی تولید، تعاونی خدماتی، تعاونی سهامی عام، تعاونی اعتبار آزاد و گروه شغلی، تعاونی کشاورزی، دامداری، دامپروری، پرورش صید ماهی، شیلات، تعاونی صنعت،معدن، تعاونی عمران شهری، تعاونی توزیع از جمله تعاونی مشاغل، مصرف کنندگان، مسکن، تعاونی فراگیر،تعاونی چند منظوره و سایر تعاونی ها اشاره نمود.
4-2. شرکت خارجی و شعب و نمایندگی خارجی: مباحث مربوط به شرکت های خارجی با عنایت به تقسیم بندی قوانین قبل و بعد از انقلاب اسلامی دچار تغییرات عمده گردیده است. شرکت خارجی که در کشور محل ثبت خود، قانونی شناخته می شود به شرط عمل متقابل از سوی کشور متبوع می تواند در زمینه ای که توسط دولت ایران تعیین می شود در چارچوب قوانین و مقررات کشور به ثبت شعبه یا نمایندگی خود اقدام کند. فعالیت شعبه و نمایندگی خارجی بر طبق آیین نامه اجرایی قانون اجازه ثبت شعبه یا نمایندگی خارجی مصوب 1378 و اصل 81 قانون اساسی احصاء و محدود به موارد مذکور در قانون گردیده است. در نظم کنونی شعب و نمایندگی شرکت خارجی فقط در اداره ثبت شرکت ها تهران قابل ثبت می باشد.
4-3. شرکت های عملی : شرکت های ثبت نشده که می بایستی مطابق مقررات به ثبت برسد. که به نظر برخی از حقوقدانان که آن را شرکت تضامنی حکمی می نامند. شرکت های عملی، شرکتی است که عملا برای امور تجارتی تشکیل شده، اما در یکی از انواع قالب های شرکت هایی قانون تجارت در نیامده است؛ برابر ماده 220 قانون تجارت این گونه شرکت ها شرکت تضامنی محسوب شده و احکام شرکت های تضامنی در مورد آنها اجرا می شود. شرکت های عملی، نه حقوقی، به هیچ وجه دارای شخصیت حقوقی نمی باشند و قانون ایران آن ها را به رسمیت نمی شناسد ولی برای حفظ منافع اشخاص ثالث که با چنین شرکت هایی وارد معامله می شوند، شرکت تضامنی محسوب می شود البته در نظریه مخالف بیان شده است شرکت های مدنی که به امور تجارتی می پردازند مشمول ماده 220 قانون تجارت مصوب 1311 نبوده، در حکم شرکت تضامنی محسوب نمی شود بلکه مانند شرکت مدنی که به امور تجارتی می پردازد در قلمرو حکومت حقوق مدنی قرار دارد و در قلمرو حقوق تجارت وارد نمی شود.
4-4. شرکت های دولتی : شرکت دولتی شرکتی است که تمام یا دست کم 50 درصد سرمایه آن متعلق به دولت باشد. در بند (ج) ماده یک قانون استخدام کشوری مصوب 1345 و ماده (4) قانون محاسبات عمومی کشور مقرر گردیده است شرکت دولتی واحد سازمان شخصی است که با اجازه قانون به صورت شرکت ایجاد می شود و بیش از 50 درصد سرمایه آن متعلق به دولت است. هر شرکت تجاری که از طریق سرمایه گذاری شرکت های دولتی ایجاد می شود تا زمانی که بیش از 50 درصد سهام آن متعلق به شرکت های دولتی است شرکت دولتی تلقی می شود؛ مطابق ماده 39 قانون مذکور در مورد شرکت های دولتی که قسمتی از سهام آنها به بخش غیر دولتی ( خصوصی یا تعاونی) متعلق باشد، در صورتی که اساسنامه آن ها با هر یک از مواد این قانون (قانون محاسبات عمومی) مغایر باشد با موافقت صاحبان سهام مذکور قابل اجرا می باشد و در غیر این صورت مواد این قانون نسبت به سهام مربوط به بخش دولتی لازم الاجرا است. شرکت های که از طریق مضاربه (زد وخوردکردن) ومزارعه (زراعت کردن) و امثال اینها به منظور به کار انداختن سپرده های اشخاص نزد بانک ها ومؤسسات اعتباری و شرکت های بیمه ایجاد شده یا می شوند از نظر این قانون شرکت دولتی شناخته نمی شوند.